Maxaan ka baran karnaa xasuuqii Rwanda?

20 sano ayaa ka soo wareegtay markii dadka wadanka Rwannda ay muddo 4 bolood ka yar iska xasuuqeen dad ku dhow hal malyuun oo ruux, iyagoo u kala qaybsamay qawmiyadaha Hutu iyo Tutsi. Maanta, xaaladdu 20 sano ka hor waa ka duwan tahay waxana dadkaasi oo ka heshiiyey xasuuqaasi ay u midoobeen in ay qarankooda dhistaan dibna aanay u soo celin falkaasi gurracan. Haddaba maxaan ka baran karnaa xasuuqaasi gaar ahaan dhinaca dib-u-heshiinta dadka ?

Anigu waxaan qabaa in cashar fara badan aan ka baran karno sida loo duugo nacayb iyo cuqdadka ka dhexeysa dad marka loo maro nidaam caddaaladeed oo dadka u xaqsooraya, lana xalliiyo xididada ay dhibaatadu ka imanayso.

Dadka Soomaaliyeed waxaa soo maray dagaal dhexdooda ah, waxana ay isu dagaaleen qabiilo , iyadoo ay dheceen tacadiyo ba’an oo ka dhan ah xuquuqda aadanaha. Waxaa la laayey dad fara badan waxaana la kala qabsaday hanti iyo dhul.

Suuragal ma aha in iyadoo aan laga garaabin dhibaatadii dhacday, laga heshiin tacadiyadii dhacay , hantida la kala haysto la isu celin, lana samayn nidaam dowladeed oo caddaalad iyo matalaad siyaasadeed oo xaq ah ku salaysna , ay hirgasho dowlad Soomaaliyeed oo la isku raacsan yahay.

Dhibaatada Soomaalidu waa ay ka adagtahay, kan weyna ka fac weyn tahay tan wadanka Rwanda, waxana ay soo socotay tan iyo taliskii Siyaad Barre iyo xilliyo ka horreeyey lakiin duruuftu kala duwanayd. Dad Soomaaliyeed ayaa lagu xadgudbay iyadoo la wato shaar dowladeed oo qabiil huwan. Dad Soomaaliyeed ayaa dhulkoodii, hantidoodii, sharaftoodii iyo dhiigoodii la banaysatay, iyadoo qaar kalena la adoonsaday.

Dadka u haysta in shir maalin iyo habeen lagu qabto oo dib-u-heshiisiin ah ay dhibaatada Soomaaliyeed ku dhammaanayso, waxa ay ku nool yihiin khiyaali, runtiina dhab kama aha xalinta dhibaatada Soomaalida haysata oo soo jiitamaysay 30 sano wax ka badan.

Markii ay burburtay dowladdii militariga ee Siyaad Barre, dadkii dowladdaasi ka horjeeday ee riday qola walba fursad ayey heleen, tusaale ahaan kuwii gooni-goosadka ku taamayey waxa ay ku dhawaaqeen maamul si hal dhinac ah u sheegtay in uu ka madax-banaanyahay dalka intiisa kale, halka, qoladii kalena ay gacanta ku wada dhigtay wixii Soomaali ay wada lahayd, islamarkaasina wada qaateen hantidii ummada, tii caamka ahayd iyo dhulkii , iyagoo xitaa madiidiyey ummaad Soomaaliyeed oo ay ahayd in ay si sharaf leh ku noolaadaan.

Dhibaatada Soomaalidu waxa ay ka soo bilaabanaysaa nidaamka siyaasadeed oo ahaa mid qabiil lagu barxay, waxana dadka markaa dowladda haystay ay ku tagrifaleen awoodda, waxana dadkii kale ay u arkeen nidaamka dowladeed mid iyaga lagu bahdilayo oo aan caddaalad ku salaysnayn.

Waxaan arkay dad Soomaaliyeed oo weligood ku doodayey waxaa na xasuuqay nidaamkii Siyaad Barre oo iyaguna shaar dowladeed ku laynaya dad Soomaaliyeed oo ka horjeeda aragtidooda siyaasadeed. Haddii aad rumaysan tahay in adiga lagugu tacidiyey ma aha in aad dhibaatadii lagugu sameeyey ku celiso dad aan waxba galabsan, keliya doonaya midnimada.

Ayaan dhoweyd ayaan waxaan akhrinayey qoraal ka hadlaya dad soo faagaya qabuuro wadareedyo ku yaalla meel ku dhow magaalada Hargeysa, waxana dadkii ka qaybgalay ka mid ahaa dad caddaan Maraykan ah oo ka socday urur ku-xeeldheer baaritaanka waxyaalihii hore, waxan ay baaritaan ku samaynayeen lafihii dad hore oo dhintay dhamaadkii sideetamaadkii, si daliilaha laga helo baaritaankan loogu xoojiyo dacwadda loo haysto General Cali Samantar.

Markii aan akhrinayey qoraalkan oo lagu qoray wakaaladda AP ayaa waxaa ishaydu qabatay arrin aan la yaabay oo ahayd waxaa dagaaladii dhexmaray taliskii Siyaad Barre iyo jabhaddii SNM ku dhintay 50 oo ruux oo rayid ahaa oo loola jeedya qabiilka Isaaq. Marka laga tago askarta labada dhinac ka kala dhimatay, waxaan qiyaasayaa in tiradaasi la buunbuuniyey waayo khasaaraha dhimashada waxa uu ka tarjumayaa tirada dadka iyo hubka la adeegsanayo. Marka laga hadlayo dalka Suuriya dad ahaan wuu ku laba jibaarmaa Soomaaliya, waxana dagaalka goob kasta ee dalkaasi ka mid ah mudada 3-da sano ka badan ka socda ee hubka ugu culus loo adeegsanayo sida kiimiko iyo duqayn dhul, cir iyo bad ah leh waxaa ku dhintay wax xoogaa ka yara badan boqol kun oo ruux. Waxaan filayaa in qof kasta oo labadaasi isu qiimeeya aanay wax isu dhow ahayn.

Waxaan qirayaa in dad Soomaliyeed lagu laayey waqooyiga Soomaaliya dadkaasi oo isugu jira ciidan dowladeed, jabhad iyo shacab cid walba oo Soomaali ah ka koobnaa oo halkaasi ku sugnaa ha ugu badnaadeen Isaaq iyo Soomaalida gobolka Ogadenia oo dhulkaasi ku soo qaxay. Waxaa intaasi dheer, markii xukunkii Siyaad Barre dhacay waxa jabhaddii SNM ay aargoosi kula dhaqaaqday dadkii Soomaliyeed ee aan hubaysnayn ee loo aanaynayey in ay taageersanaayeen nidaamkii Siyaad Barre. Waxaa Jabhadhaasi oo ka faa’iideysanaysa hubkii iyo tababaridii ay heshay ay galeen magaalooyin ku yaalla waqooyiga Soomaaliya ee ay degan yihiin beelaha Dhulbahante, Warsangeli iyo Samaroon, waxana ay halkaasi ka geysteen tacadiyo baahsan oo ka dhan ah aadanaha.

Haddii aan la qirin wixii dhacay iyo cidii geysatay islamarkaasina si caddaalad ah looga heshiin ilama aha in la heli karo wax la isku raacsan yahay iyo nidaam dowladeed oo dadku ay raalli ka wada yihiin, qof kastana xuquuqdiisa sugaya.

Xasuuqa Rwanda waxa uu cashar u yahay qaran kasta oo dhexdiisa uu ka dhaco dagaal sokeeye, waxa micnaha buuran samaynaya waa in dhibaata kasta oo dhacda inta ay doonto ha leekaato’e maalin uun laga heshiin karo oo dib loo yagleeli karo qaran fursad isku mid ah siinaya muwaadiniintiisa, loona siman yahay caddaaladda.

Dib-u-heshiisiinta Rwanda hal maalin kuma iman ee waxaa loo maray hannaan, waxaa loo saaray guddiyo iyo dad hawshaasi qaabilsan, tusaale ahaan waxaa la sameeyey guddiga is-cafinta iyo runta. Dib-uheshiinta waxaa laga soo bilaabay bulshada iyadoo lagu heshiiyey xukunka iyo talada dalka.

Maanta, Dadka Soomaaliyeed siyaasadda iyo xukunka dalkana kuma heshiin, bulshada dhexdeedana dib-u-heshiin iyo wax isu celini kama dhicin.

Wadanka Rwanda waxaan ka baran karno ee casharka muhiimka ah waa ” waxa inaka dhexeeya ayaa 100% ka muhiimsan oo ka qaalisan waxa aynu isku hayno oo wax badan inakaga lumayaan”. Waxa aynu isku khilaafsanahay ee aynu ku kala tagsanahay ee aynu ku luminay dowladnimadeena waxa uu inooku kacayaa qiimo badan iyadoo xitaa uu jiritaankeennu uu khatar gelayo, mana jirto cid si gaar ah u faa’iideysa.

Xasuuqa Rwanda waxa uu ina tusayaa sida wax kasta oo dhaca looga heshiin karo xitaa haddii ay malaayiin qof ku dhimato. Qiil ma leh kuwa ku doodaya anaga 50,000 baa nalaka dilay iyo diyaarado ayaa nalaku duqeeyey waayo taa waxaa geystay keligii-taliye la mid ah Bashaar Assad iyo nidaamkii Khmer Rouge ee dalka Cambodia, mana ahayn wax ay Soomaalidu heshiis ku wada ahayd.

Ma jirto cid qiil ka dhigan karta Muqdisho ayaa nalaku xasuuqay oo hantidayadii lagu dhacay, ma jirto cid oran karta lagama hadli karo meeqaamka iyo meesha ay caasimadda Soomaaliya noqoneyso maadaama Muqdisho lagu kala tegay, mana jirto cid hor-istaagi karta dib-u-heshiinta, is-cafinta iyo dib-u-yagleelidda dowladnimada Soomaaliyeed.

Ugu damayntii waxaan kula talin lahaa dadka Soomaaliyeed in ay is-cafiyaan, taasina waxa ay u baahan tahay waqti, maal iyo shaqo adag oo ay tahay in dad Soomaaliyeed qabtaan ama wadanka gudihiisa lagu sameeyo.

Illaah ha mideeyo dadka Soomaaliyeed

Illaah ha Karaameeyo Soomaaliya iyo dadkeeda

Illaah nabad ha innaku nimcaysto

Cabdirashiid Muuse Siciid 

Qoraa Soomaaliyeed oo madax-bannaan

abrashidmuse@gmail.com